Przedwojenna historia Zakładu Wychowawczego dla Młodzieży Męskiej w Szubinie 1888-1939
Wiele źródeł, w sposób dość skrótowy, a nierzadko nawet błędny, odnosi się do historii miejsca i instytucji, która w czasie II wojny światowej została przekształcona w obóz jeniecki dla alianckich oficerów i podoficerów, Wbrew często podawanym informacjom, wcześniej nie było w tym miejscu polskiego liceum żeńskiego, a stwierdzenie, że pierwotnie była to szkoła dla chłopców również nie jest wystarczające. Chcielibyśmy krótko przybliżyć przedwojenną historię miejsca, w którym znajdował się najpierw Stalag XXIB, potem Oflag XXIB i wreszcie Oflag 64.
1. Brama wjazdowa gmachu mniejszego Prowincjonalnego Zakładu Wychowawczego (po niemiecku: die Erziehungsanstalt) w Szubinie, około 1910 roku.
2. Gmach mniejszy Prowincjonalnego Zakładu Wychowawczego w Szubinie, ok. 1910 r. Wśród jeńców wojennych budynek ten znany był jako szpital obozowy.
Historia ta jest ściśle związana z historią miasta Szubin i sięga drugiej połowy XIX wieku. Wtedy to, poza obrębem miasta, przy drodze do Kcyni (Exin), wybudowano na tym terenie szpital powiatowy, który oddano do użytku 3 czerwca 1880 roku. Budynek dawnego szpitala, zachował się jako centralna część budynku znana jeńcom jako Biały Dom – boczne skrzydła dobudowano później. Tak zwany (po niemiecku) Kreislazaret działał tylko przez 8 lat. W 1888 r. budynek i okoliczne tereny zostały zakupione od miasta na potrzeby Prowincjonalnego Instytutu Szkolnictwa i znacznie rozbudowane.
3. Gmach główny Prowincjonalnego Zakładu Wychowawczego, Szubin, ok. 1910 r. Wśród jeńców wojennych budynek ten znany był jako "Biały Dom".
4. Tak zwany "Biały Dom", około 1910 roku.
5. Pocztówka przedstawiająca budynki mieszkalne dla personelu, mniejszy (szpital) i gmach główny (Biały Dom) zakładu wychowawczego, ok. 1917 r.
Zakład dla Nieletnich został utworzony w Szubinie 3 sierpnia 1888 r. i początkowo nosił nazwę Prowincjonalnego Ewangelickiego Wydziału Kształcenia Zapobiegawczego. Uczniami byli chłopcy w wieku 10-12 lat, w większości polskiego pochodzenia (tj. katolicy). W latach 1888-1898 teren ten znacznie się powiększył i składał się z: dormitorium, czterech zakratowanych cel więziennych, budynków mieszkalnych dla pracowników, w tym oddzielnego budynku dla dyrektora, oraz kaplicy, a także obiektów gospodarczych, takich jak chlew, stodoła, stajnie i warsztaty, które mogły być wykorzystywane przez kowala i kołodzieja.
6. Zdjęcie wykonano około 1928 roku, z miejsca, w którym po drugiej stronie ulicy znajdował się staw .
W czasie zaboru pruskiego nauka w szkole odbywała się w języku niemieckim. Wychowankowie byli germanizowani, zmuszani do podporządkowania się władzom okupacyjnym. Główną metodą resocjalizacji był wymóg bezwzględnego posłuszeństwa, którego brak skutkował karami cielesnymi stosowanymi w połączeniu z pomniejszonymi racjami żywnościowymi i ciężką pracą fizyczną, głównie w rolnictwie. Sytuacja poprawiła się po 1900 r., kiedy to na mocy ustawy więzienie dla nieletnich zostało przekształcone w placówkę wychowawczą o charakterze prewencyjnym, w języku niemieckim zwaną Provinzial Fürsorge Erziehungsanstalt (Prowincjonalny Zakład Wychowawczy) - placówkę, do której kierowano młodocianych przestępców jako alternatywę dla więzienia; zakład poprawczy.
7. Zdjęcie przedstawia chłopców zgromadzonych za ogrodzeniem; zostało wykonane z drugiej strony ulicy około 1928 roku.
8. Uczniowie od frontu budynku szkolnego, około 1928 roku.
W czasie I wojny światowej, w latach 1914-1918, placówka została opuszczona, a na jej miejscu powstał szpital polowy (Lazaret). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zakład poprawczy został ponownie otwarty jako polska placówka pod nazwą Krajowego Zakładu Wychowawczego. Wraz z wprowadzeniem nowych metod resocjalizacji utworzono orkiestrę, chór i zespół teatralny. W 1928 r. utworzono Hufiec Wyszkolenia Wojskowego, klub piłkarski KS Polonia i drużynę harcerską. W następnym roku utworzono ochotniczą drużynę straży pożarnej. Zakład Wychowawczy posiadał bibliotekę liczącą kilkaset pozycji.
9. Zdjęcie "Białego Domu", który był akademikiem dla chłopców, 1928 rok.
10. Kaplica, około 1920 roku.
11. Wychowankowie i nauczyciele Zakładu Wychowawczego przed kaplicą, około 1928 roku.
W latach 1934-35 zostały zbudowane warsztaty dla praktykantów. Szkoła oferowała szkolenia zawodowe w celu uzyskania kwalifikacji w następujących zawodach: kowal, stolarz, kołodziej, szewc, krawiec, introligator, drukarz, piekarz i szewc. W latach 1934-1939 uczniowie wydawali własną gazetkę "Nasza Gazetka". Powołano do życia koło Ligi Obrony Powietrznej Kraju, powstały także chóry świeckie i kościelne, grupy teatralne i oratoryjne, klub sportowy oraz znana w regionie orkiestra dęta. Wprowadzono 3-letnią szkołę zawodową specjalizującą się w rolnictwie i ogrodnictwie.
12. Uczniowie szkoły zawodowej podczas zajęć z ogrodnictwa, lata 30. XX wieku – ogród i szklarnia były [wydajnie] wykorzystywane również przez jeńców wojennych.
13. Warsztaty dla praktykantów szkoły zawodowej oferującej kształcenie w celu uzyskania kwalifikacji w następujących zawodach: kowal, stolarz, kołodziej, szewc, krawiec, introligator, drukarz, piekarz i obuwnik - przypuszczalnie ten budynek ten był wykorzystywany przez amerykańskich jeńców wojennych jako zakład krawiecki, warsztat szewski, stolarski, budynek zaopatrzeniowy - kwatermistrzowski itp.
Pomyślny rozwój placówki (liczącej około 230 uczniów) został przerwany przez wybuch II wojny światowej. Postanowiono o przewiezieniu wychowanków na Wołyń, jednak w Kutnie ich pociąg został zbombardowany, a pracownicy, widząc bezcelowość dalszej podróży, postanowili rozpuścić grupę. W czasie okupacji niemieckiej w Szubinie na terenie Zakładu Wychowawczego utworzono Obóz Pracy Przymusowej dla obywateli polskich powiatu szubińskiego, który następnie został przekształcony w obóz dla jeńców wojennych.
14. Krajowy Zakład Wychowawczy w 1939 roku, krótko przed wybuchem II wojny światowej.
Zdjęcia: 1-5 oraz 14 – © Muzeum Ziemi Szubińskiej.
Zdjęcia: 6-13 – © Zakład Poprawczy w Szubinie,
Źródła:
"Spacer z historią w tle", Kamila Czechowska, Urząd Miejski w Szubinie, Szubin, 2015.
"W kręgu Eskulapa", Mieczysław Boguszyński, Pejzaż, Bydgoszcz, 2014
"Zakład dla nieletnich w Szubinie w latach 1888-1989", Jacek Andruszkiewicz, w: "Duch i Czas", Muzeum Ziemi Szubińskiej, 2007, pp. 7-22.